Próchnica, definicja, rodzaje, etiologia

Próchnica zębów jest jedną z najszerzej rozpowszechnionych chorób na świecie. Bez wątpienia trudno znaleźć człowieka, który nie miałby przynajmniej jednego zaatakowanego przez nią zęba.

Próchnica zębów jest chorobą polegającą na deminaralizacji oraz preotelitycznym rozpadzie twardych tkanek zęba.

Skłonność do próchnicy jest związane z umiejscowieniem ubytków próchnicowych. Przy umiarkowanej skłonności próchnica rozwija się w bruzdach trzonowców i dołka anatomicznych. Przy średniej skłonności próchnica rozwija się na powierzchniach stycznych zębów trzonowych i przedtrzonowych, a przy dużej podatności ubytki próchnicowe pojawiają się na zębach przednich, które zazwyczaj są wolne od próchnicy.

Na wstępie naszych rozważań na temat stomatologii zachowawczej, aby móc zrozumieć dalszą część, czyli leczenie zębów objętych próchnicą warto przyjrzeć się rodzajom próchnicy. Jest ważne ponieważ inaczej leczy się próchnicą średnią a inaczej głęboką z obnażonym nerwem.

Ze względu na szybkość rozwoju, próchnicę zęba można podzielić na:

– Próchnicę ostrą

– Próchnicę przewlekłą,

– Próchnicę zatrzymaną

– Próchnicę kwitnącą.

Próchnica ostra najczęściej dotyczy osób młodych, u których szkliwo jest jeszcze słabo zmineralizowane, zębina natomiast ma szerokie kanaliki zębinowe, które stwarzają dogodny dostęp dla bakterii, a co za tym idzie próchnica rozwija się bardzo szybko.

W próchnicy przewlekłej jest odmiennie. Występuje ona raczej u dorosłych. Przebiega wolno, na skutek odkładania się zębiny wtórnej, która spowalnia przebieg procesu próchnicowego.

Czasami, z niewyjaśnionych przyczyn, przewlekle postępujący proces próchnicowy ulega zatrzymaniu. Jest to tzw. próchnica zatrzymana. Związana ona jest z efektywniejszymi zabiegami higienicznymi, które pacjent wdrożył.

Próchnica kwitnąca to szybki rozwój próchnicy obejmujący wiele zębów jednocześnie, w miejscach, które są zwykle wolne od próchnicy. Przyczynami tego typu próchnicy może być wiele: zła higiena, jedzenie dużych ilości słodyczy, zmniejszona ilość śliny, wrodzona wady budowy zęba np.: niedorozwój szkliwa i/lub zębiny. Ubytki są rozległe, są zabarwienia mlecznego lub ciemnego i są wrażliwe na szereg bodźców zewnętrznych.

U dzieci spotyka się często próchnicę butelkową, która jest odmianą próchnicy kwitnącej. Spotyka się ją u dzieci, które zasypiają z butelką słodkiego napoju lub mleka, lub kiedy matki podają dzieciom smoczek umoczony w syropie w celu uspokojenia.

Bardzo często będąc na wizycie u stomatologa słyszymy pojęcia próchnicy pierwotnej i wtórnej. Lekarz wykonując badanie diagnostyczne zębów mówi np.: że w 6 jest próchnica wtórna. Otóż co to znaczy. Próchnica wtórna najczęściej jest wynikiem błędów jatrogennych, czyli błędów popełnionych przez lekarza podczas leczenia takiego zęba. Wszystko zależy od dokładności opracowania ubytku jak i rodzaju użytego materiału. Natomiast próchnica pierwotna to samoistny proces prowadzący do powstania ubytku w zębie.

Bardzo ważną rzeczą są rodzaje próchnicy pierwotnej, które mówią nam jak daleko proces próchnicowy postąpił.

1) Próchnica początkowa – jest to kredowo-białe odwapnienie powierzchni zęba tworzące plamę próchnicową. W tej fazie nie stwierdza się ubytku tkanek twardych zęba.

2) Próchnica powierzchowna – gdzie ognisko próchnicowe zaatakowało wyłącznie szkliwo zęba

3) Próchnica średnia – próchnica objęła swoim zasięgiem zarówno szkliwo jak i zębinę,

4) Próchnica głęboka – ognisko próchnicowe obejmuje szkliwo i znaczną część zębiny, a odgległość do nerwu jest niewielka. Niekiedy zdarza się do odsłonięcia nerwu podczas opracowywania takiego głębokiego ubytku.

Trzeb jeszcze wspomnieć o próchnicy atypowej, która charakteryzuje się tym, że ząb pozbawiony jest nerwu, czyli jest próchnica zębów leczonych wcześniej kanałowo.

Etiologia próchnicy

Obecnie przyjmuje się, że rozwój próchnicy uwarunkowany jest współwystępowaniem czterech czynników etiologicznych:

– bakterie płytki nazębnej,

– cukry obecne w jamie ustnej,

– podatność zęba,

– czas

Głównym czynnikiem etiologicznych próchnicy zębów są bakterie płytki nazębnej.

W 1960 roku przeprowadzono doświadczenia na szczurach. Grupę szczurów wyjęto z macicy w drodze cesarskiego cięcia i hodowano w warunkach jałowych dietą wysoko węglowodanową. Druga grupa karmiona była taką samą dietą w warunkach niejałowych. Okazał się, że u szczurów hodowanych jałowo nie doszło do powstania próchnicy, w przeciwieństwie do szczurów karmionych niejałowo. Badania te dają niezbity dowód na udział bakterii w powstaniu próchnicy.

W jamie ustnej człowieka obecnych jest na stałe około 50 miliardów bakterii należących do 300 gatunków. Nie wszystkie jednak biorą udział w niszczeniu tkanek zęba. Żeby można było uznać bakterie za próchnicotwórcze, muszą one posiadać pewne cechy tzn. produkować kwasy na drodze hydrolizy cukrów, dobrze tolerować kwaśne środowisko i tworzyć tzw. cukry zewnątrzkomórkowe (glukan i fruktan). Obecnie za najbardziej próchnicotwórczy gatunek bakterii uważany jest Streptococcus mutan i Lactobacilus acidophilus.

Właśnie te próchnocotwórcze bakterie tworzą miękką płytkę nazębną. Przylega ona ściśle do powierzchni zęba, a tworzy się w kilka minut po oczyszczeniu zębów. Na samym początku na powierzchni umytego zęba pojawia się tzw. błonka nabyta, która zbudowana jest wyłącznie z substancji pochodzenia ślinowego, a przede wszystkim glikoprotein. Dopiero później, dzięki dużej adhrencji błonki nabytej przyczepiają się bakterie. Z początku są to ziarniniaki, paciorkowce. W ciągu kilku dni błonka nabyta staje się dojrzałą płytką nazębną.

Węglowodany (cukry)

Związek między intensywnością próchnicy, a częstością i ilością spożywanych węglowodanów znany był od dawna. Pokarmy i napoje zawierające dużo cukru powodują szybki spadek pH płytki nazębnej, który aktywuje proces demineralizacji szkliwa. Niebezpieczne dla zębów są dwucukry – sacharoza, maltoza, laktoza oraz cukry proste – glukoza i fruktoza – stanowią one bowiem najlepszy substrat dla fermentacji bakteryjnej. Najgroźniejszym cukrem jest sacharoza, mniejszy mają glukoza, maltoza, fruktoza. Najmniej szkodliwym jest wielocukier skrobia, gdyż w jamie ustnej nie dochodzi do jej całkowitego rozkładu.

Po zjedzeniu pokarmów, które są słodkie, płytka nazębna pozostaje kwaśna około 60 minut, a następnie jej pH wraca do poziomu 6,5. Dlatego często spożywanie cukrów może powodować utrzymywanie się płytki poziomie krytycznym 5,0, co powoduje szybki proces demineralizacyjny i próchnicowy.

Podatność zęba

Na podatność zęba na próchnicę wpływa budowa anatomiczna oraz od ilościowego stosunku związków budujących zrąb zęba.

Do miejsc anatomicznych, które są szczególnie narażone na próchnicę zaliczamy dołki i bruzdy na powierzchniach żujących zębów trzonowych i przedtrzonowych, powierzchnie styczne, okolice przyszyjkowe. Jeśli chodzi o zrąb zęba duży wpływ ma ilościowy stosunek związków organicznych i nieorganicznych. Im więcej tego drugiego składnika tym ząb jest mniej narażony na próchnicę. Szkliwo zęba składa się z 96% związków nieorganicznych, głownie hydroksyapatytu oraz 4% substancji organicznych. W zębinie natomiast część organiczna stanowi 55% a nieorganiczna 45%. Dlatego prawidłowy skład ilościowy i właściwy stopień mineralizacji powoduje większą odporność na próchnicę. Twarde tkanki zęba kształtują się od 4 tygodnia życia płodowego w procesie zwanym odontogenezą do około 20 roku życia kiedy dobiega końca rozwój zębów mądrości. W związku z tym bardzo ważne jest w ty okresie dostarczyć organizmowi niezbędnych składników budulcowych tj. białka, witaminy A, C, D, wapń, fosfor, pierwiastki śladowe (fluor). Zobacz więcej na temat żywienia a stan zdrowia zębów i jamy ustnej w Vademecum.

Czas

Trudno konkretnie powiedzieć ile potrzeba czasu do rozwoju próchnicy a później ubytku. Czas ten uzależniony jest również od ilości śliny. Jeżeli ilość śliny będzie prawidłowa to rozwój procesu próchnicowego może trwać kilka miesięcy, lat, lub może nie rozwinąć się wcale. Jeśli natomiast wystąpi niedobór śliny, proces próchnicowy postępuje bardzo szybko.