Żywienie a zdrowie zębów i przyzębia

Aby żyć, trzeba jeść – to oczywiste. Do jedzenia zaś potrzebuje sprawnego narządu żucia, a na tę sprawność ma wielki wpływ sposób odżywiania i to już od momentu poczęcia. W ten sposób koło się zamyka.

Pokarm dostarcza organizmowi wiele różnych, niezbędnych składników, potrzebnych jako budulec mięśni i kości w okresie rozwoju oraz jako materiał do odnowy zużytych komórek w wieku dojrzałym.

Składniki te to: białko i sole mineralne, które są „materiałem budowlanym”, tłuszcze i węglowodany dostarczające energii oraz witaminy i pewne składniki mineralne, które warunkują przebieg różnych skomplikowanych reakcji i przemian zachodzących w ustroju. Wszystko to odnosi się także do narządu żucia.

Aby pożywienie spełniało swoją rolę, wszystkie te składniki powinien człowiek spożywać w odpowiednich ilościach i proporcjach, zależnie od wieku, stanu zdrowia i rodzaju pracy. Na tym właśnie polega racjonalne odżywianie. O tym, czy wszystkie dostarczone składniki będą odpowiednio wykorzystane przez organizm decyduje wiele czynników, a między innymi także i prawidłowe żucie. Im dokładniej pokarm jest zmiażdżony, rozdrobniony i naśliniony, tym będzie lepsze jego trawienie i przyswajanie.

Zarówno stosowanie zasad prawidłowego żywienia, jak i błędy w odżywianiu nie dają efektów natychmiastowych. Skutki zarówno dodatnie, jak i ujemne ujawniają się nieraz po długim czasie i dotyczy to również jamy ustnej.

Odżywianie wpływa na stan naszego uzębienia nie tylko od wewnątrz, kiedy to warunkuje prawidłową budowę zębów, przyzębia, kości szczęk i mięśni narządu żucia, ale także zewnętrznie. Miejscowo zalegając na zębach stwarza dogodne warunki do wytwarzania kwasów przez bakterie i demineralizacji szkliwa.

O ile działanie składników pokarmu na zęby człowieka dorosłego (po trzydziestce) nie ma już dużego znaczenia (ważne jest szczególnie w okresie rozwoju narządu żucia), o tyle miejscowy wpływ ujawnia się w każdym wieku.

O wpływie pożywienia na stan zębów i jamy ustnej przekonano się na podstawie badań porównawczych. Przeprowadzono je wśród plemion koczowniczych żywiących się pokarmem przygotowanym w prymitywny sposób oraz tych społeczeństw, które – korzystając z dobrodziejstw cywilizacji – odżywiają się produktami sztucznie przetwarzanymi oraz dużą ilością słodyczy. U tych ostatnich przypadki próchnicy były bardzo częste.

Także zabobony i przesądy dotyczące odżywiania kobiet ciężarnych i karmiących oraz pewne ograniczenia żywnościowe, wynikające z zakazów religijnych, odbijają się ujemnie na narządzie żucia. Potwierdziły to doświadczenia. Na przykład niedobór białka powoduje większą podatność na próchnicę i to tym intensywniejszą, im dłużej, a więc przez kilka pokoleń, stosuje się dietę ubogobiałkową.

To dowodziłoby słuszności powiedzenia: aby dziecko miało zdrowe zęby, trzeba dbać o zęby babki. Z kolei zmniejszenie spożycia cukru sprawia, że występowanie próchnicy jest rzadsze. Mniejsze spożywanie tłuszczów też zmniejsza występowanie tego schorzenia zębów. Błędy w odżywianiu mają wpływ nie tylko na próchnicę, ale także na stan przyzębia, a pośrednio na wady zgryzu. Decyduje o tym nie tylko skład, ale – co ważne- konsystencja pożywienia.

Pokarm twardy, gruboziarnisty powoduje lepsze ukrwienie przyzębia, pobudza aparat zawieszeniowy zęba, masuje dziąsła, wpływa na częściowe samooczyszczanie zębów, u dzieci kształtuje szczęki i ich prawidłowy rozwój.

Wiemy już, że z punktu widzenia stomatologa ważne jest w pożywieniu białko i węglowodany.

To jednak nie wszystko. Istotna jest również zawartość wapnia, fosforu, witamin A, B, C, D i E oraz takich pierwiastków śladowych występujących w glebie i wodzie, jak fluor i molibden.

O roli fluoru wspominamy w dziale Profilaktyka. Można tu dodać, że fluor najlepiej przyswajany jest z wody, gorzej z produktów żywnościowych. Najwięcej tego pierwiastka występuje w mięsie ryb, cielęcinie, ryżu, grochu, szpinaku, wiśniach, truskawkach, marchwi i herbacie.

Białko, wapń, fosfor oraz witaminy A, C i D konieczne są do prawidłowej budowy kośćca i zębów. Witaminy A, B, E i kwas askorbinowy odpowiadają również za zdrowie przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej.

Jak się odżywiać, aby zęby były zdrowe?

Trzeba przypomnieć, że wiele zależy tu od prawidłowej ich budowy, składu chemicznego, a również kształtu i ustawienia w szczękach. Rozwój i mineralizacja zębów rozpoczyna się już bardzo wcześnie, bo od 4 tygodnia ciąży, a kończy około 20 roku życia. Wszystkie niedobory pokarmowe w tym okresie, a szczególnie w okresie ciąży, karmienia i wczesnego dzieciństwa są nie do odrobienia.

Biorąc po uwagę to wszystko kobiety w ciąży powinny:

1. Ograniczyć spożycie węglowodanów (słodycze, ciasta, słodkie pieczywo, syropy, słodkie napoje, dżem, miód). Nadmiar węglowodanów w diecie kobiety ciężarnej powoduje u płodu uzębienie mniej odporne na próchnicę, gdyż zuboża je w białko.

2. Spożywać pokarmy bogate w wapń, fosfor i białko, a więc mleko około 1 l dziennie, ser – 10 dag, jogurt, kefir, ryby.

3. Spożywać pokarmy bogate w witaminy, a więc warzywa i owoce – około 75 dag dziennie. Dodatkowo ich organizmowi potrzebna jest witamina D zawarta w tranie i innych preparatach farmaceutycznych.

W okresie niemowlęcym bardzo istotne dla prawidłowego funkcjonowania narządu żucia jest karmienie piersią. Po pierwsze, dlatego że mleko matki jest pokarmem najbardziej swoistym, pełnowartościowym, łatwo wchłanianym i przyswajanym. Zawiera wszystkie składniki (uzupełnia się tylko witaminy, w tym witaminę D) w odpowiednich proporcjach, potrzebne do budowy zębów i innych tkanek.

Jest także jałowe i ma w swoim składzie ciała odpornościowe. Stwierdzono, że u dzieci, które były karmione piersią, intensywność występowania próchnicy jest znacznie mniejsza i to tym mniejsza, im dłużej ssały mleko matki.

Drugim ważnym momentem jest sam akt ssania piersi. Odbywa się inaczej niż przy karmieniu przez smoczek. Ruchy żuchwy są tu typowe dla czynności żucia. Ssanie piersi jest czynnością ciągłą, rytmiczną, wymagającą od niemowlęcia pewnego wysiłku, odbywa się bez przerywania oddychania. Ćwiczy mięśnie żujące, mięśnie mimiczne i mięśnie warg, co kształtuje bezzębne szczęki niemowląt, jest bodźcem dla wzrostu żuchwy do przodu (niemowlę rodzi się z dotylnym ustawieniem żuchwy). Taka praca jest więc, bodźcem dla prawidłowego rozwoj u twarzy i narządu żucia.

U dzieci w wieku żłobkowym, przedszkolnym i szkolnym należy szczególnie przestrzegać, aby w pożywieniu znajdowały się nie tylko zalecane składniki, lecz powinno ono być odpowiednio przygotowane pod kątem właściwości fizycznych i podawane w pięciu posiłkach w ciągu dnia.

W żywieniu należy szczególnie uwzględnić: mleko, sery, twarogi, chude mięso, ryby, jaja, świeże warzywa i owoce. Karmienie słodkimi papkami lub podawanie do picia słodkich soków w nocy małym dzieciom jest szczególnie szkodliwe. Dzieci w wieku 1-3 lat powinny stopniowo otrzymywać potrawy o stałej konsystencji, nie papkowate – grubiej rozdrobnione, wymagające gryzienia i żucia.

Już z chwilą pojawienia się pierwszych zębów zaleca się podawać dzieciom sucharki, skórki chleba, surowe jabłko, marchew itp. Od trzeciego roku życia należy wprowadzać chleb pszenno-razowy. Twarde pokarmy warunkują prawidłowy rozwój szczęk i uzębienia, wpływają na wydzielanie śliny i soków trawiennych. Nie należy przyzwyczajać dzieci do słodkich pokarmów i napojów nawet, jeśli są często reklamowane w prasie i telewizji.

Trzeba ograniczać zwłaszcza dodatkowe podawanie dzieciom słodyczy, np. jako nagrody.

Ograniczenie spożywania słodyczy dotyczy dzieci w każdym wieku, a także młodzieży. Na przykładzie państw skandynawskich i Kanady można stwierdzić, że najmniej szkodliwe dla zębów jest jedzenie słodyczy raz w tygodniu.

Do minimum trzeba ograniczyć w jadłospisie pokarmy z dużą ilością węglowodanów, lepkie, mające skłonność do osadzania się na zębach, łatwo fermentujące, a więc działające próchnicotwórczo. Są to ciastka, torty, lepkie cukierki (irysy, toffi), lizaki, rodzynki. Nadmierne spożycie węglowodanów wywołuje niedobór witaminy B,, a w konsekwencji brak białka w twardych tkankach zęba i ich podatność na próchnicę. Poza tym przez kaloryczne nasycenie organizmu powoduje mniejsze spożycie produktów zawierających sole mineralne, białka i witaminy, co w tym okresie życia odbija się na budowie twardych tkanek zęba.

W wieku szkolnym należy zwrócić uwagę na pierwsze i drugie śniadanie. Muszą być w nich produkty twarde oraz koniecznie mleko. Do szkoły – oprócz kanapki z wędliną lub serem – trzeba zabierać zawsze rzodkiewkę, kalarepę, ogórek, dynię, marchew czy zieloną sałatę lub twarde owoce, np. jabłko lub gruszkę.

Bardzo korzystne byłoby podawanie mleka podczas przerwy śniadaniowej. Kioski szkolne, a także inne sklepy w jej pobliżu, zamiast słodyczy powinny raczej sprzedawać owoce czy też łuskane orzechy; te ostatnie zawierają cenne białko, tłuszcze, wapń i fosfor.

U osób dorosłych wpływ sposobu odżywiania na zęby jest już przede wszystkim miejscowy. Zadbane uzębienie o prawidłowej budowie powinno się ukształtować w okresie dzieciństwa. Potem, aby utrzymać zdrowe zęby, trzeba przestrzegać takiego sposobu żywienia, który nie wzmaga aktywności próchnicy. Dieta powinna zawierać produkty mleczne, jaja, mięso, jarzyny i owoce oraz kasze i potrawy mączne. Zasadą jest ograniczenie pokarmów gęstych i kleistych.

A teraz, co z pojadaniem między posiłkami?

Z punktu widzenia zdrowia jamy ustnej, zarówno dla dzieci, jak i dorosłych, należy ograniczyć pojadanie między posiłkami głównymi. Przy każdym posiłku na 20 min zmniejsza się pH w jamie ustnej, a to stwarza dogodne warunki dla demineralizacji szkliwa. Jeżeli przerwy między jedzeniem są krótkie, to w zasadzie stale utrzymuje się niskie pH w jamie ustnej. Na podwyższenie pH dobrze wpływa żucie gumy bez cukru po posiłku.

Sprawdzono także, że słodycze działają najbardziej próchnicotwórczo wtedy, gdy są spożywane między posiłkami. Niezwykle szkodliwie na uzębienie, zarówno dzieci, jak i dorosłych, działa spożywanie dodatkowych posiłków bezpośrednio przed snem. Nawet owoc zjedzony (np. jabłko) przed snem przyczynia się do występowania próchnicy.