Jak powstaje ból? Jak działają środki przeciwbólowe?

Mechanizmy przewodzenia, odczuwania oraz hamowania bólu wciąż kryją wiele tajemnic. Aby nasze ciało mogło czuć ból, natura obdarzyła nas skomplikowanym szlakiem przewodzenia, zwanym fachowo szlakiem nocyceptywnym (od łac. nocere – szkodzić). Jest on zbudowany z zakończeń nerwowych, które rejestrują szkodliwe czynniki środowiskowe oraz z nerwów przenoszących informację z tkanek obwodowych do rdzenia kręgowego i dalej do struktur mózgu.
Ból, aczkolwiek w naszym odczuciu jest wyjątkowo nieprzyjemnym wrażeniem, pełni ważną funkcję ostrzegawczo-ochronną – przede wszystkim informuje o zagrożeniu uszkodzenia ciała i zmusza do natychmiastowego podjęcia środków zaradczych. Po zaistnieniu urazu ból ogranicza ruchomość uszkodzonej części ciała, natomiast bardzo silny ból towarzyszący masywnym urazom wywołuje reakcję wstrząsową i utratę przytomności, co zmniejsza dalsze cierpienia osoby zranionej.

Mechanizm reakcji bólowej
Ból, mimo iż zawsze przewodzony w podobny sposób, może mieć bardzo zróżnicowany charakter – inaczej odczuwamy ból startego kolana, inaczej migrenę, inaczej ból zęba. Za rozróżnianie rodzajów bólu odpowiedzialny jest nasz mózg, jednak duże znaczenie ma także to, skąd pochodzi sygnał o bólu i jakimi nerwami jest przewodzony.
Bodziec bólowy (np. ukłucie, zranienie, oparzenie) uaktywnia receptory bólowe znajdujące się na zakończeniach nerwowych. Powstały w ten sposób impuls wędruje wzdłuż włókien nerwowych typu A i typu C, wyspecjalizowanych w przewodnictwie bólowym.
Włókna typu C reagują na bodźce mechaniczne, termiczne i chemiczne. Ponieważ nie posiadają osłonki mielinowej, przewodzenie za ich pośrednictwem bodźców bólowych odbywa się bardzo powoli. Ponadto przekazywane tą drogą impulsy mają tendencję do sumowania się, przez co powstaje wrażenie „fali” bólu, w przeciwieństwie do szybko przemijającego bólu ostrego. Ból przewodzony przez włókna typu C jest opisywany przez pacjentów jako rwący, szarpiący, pulsujący, trudny do zlokalizowania. Tego typu ból często towarzyszy takim chorobom zębów, jak nieodwracalne zapalenie miazgi z wysiękiem ropnym lub ropne zapalenie tkanek okołowierzchołkowych.
Natomiast włókna A, znacznie cieńsze od włókien C, przewodzą impulsy z dużą prędkością. To właśnie one odpowiadają za transmisję ostrego, wyraźnego bólu (np. takiego, jaki występuje przy nadwrażliwości zębów). Ból taki opisujemy jako przeszywający, tnący lub piekący i potrafimy go dokładnie zlokalizować.

Jak działają leki przeciwbólowe?
Zadaniem leków przeciwbólowych (zwanych fachowo analgetykami) jest zablokowanie impulsu nerwowego niosącego informację o bólu do mózgu. Leki przeciwbólowe mogą jednak działać na różnym poziomie przewodzenia bodźców bólowych: od receptorów w tkankach, przez nerwy przewodzące ból, po połączenia nerwowe (synapsy) znajdujące się w rdzeniu kręgowym. Istnieje również grupa silnych leków działających ośrodkowo i znoszących odczuwanie bólu na poziomie centralnego układu nerwowego.
Reasumując, leki przeciwbólowe mogą więc hamować transmisję bólu na czterech poziomach:
– na poziomie receptorów bólowych i neuronów czuciowych,
– na poziomie synaps w rdzeniu kręgowym i we wzgórzu (np. morfina),
– na poziomie mózgu,
– na poziomie całego ośrodkowego układu nerwowego (w ten sposób działają np. leki wziewne, m.in. podtlenek azotu).

B.Sz.