Erozja szkliwa a choroby ogólnoustrojowe – jakie są związki?

Erozja szkliwa – będąca procesem chemicznego rozpuszczania tkanek twardych bez udziału bakterii – jest jednym z istotnych problemów zdrowia jamy ustnej, z którym coraz częściej spotykają się profesjonaliści stomatologiczni. Choć do jej rozwoju najczęściej przyczynia się dieta bogata w kwasy lub niewłaściwa higiena, w ostatnich latach zwraca się coraz większą uwagę na wpływ chorób ogólnoustrojowych. Znajomość zależności między tymi schorzeniami a erozją szkliwa jest niezwykle istotna zarówno dla efektywnej profilaktyki, jak i leczenia.

W praktyce stomatologicznej coraz częściej zauważamy pacjentów, u których ubytki szkliwa nie wynikają z typowych przyczyn, jak np. próchnica, lecz z działania kwaśnego środowiska – endogennego lub egzogennego. U podstaw wielu takich przypadków leżą niezdiagnozowane lub niedostatecznie kontrolowane choroby ogólnoustrojowe, które zaburzają naturalną homeostazę jamy ustnej. Do najważniejszych z nich należą choroba refluksowa przełyku, zaburzenia odżywiania (w tym bulimia), cukrzyca oraz zaburzenia psychiczne i ich farmakoterapia.

Choroba refluksowa przełyku (GERD)

Choroba refluksowa przełyku (GERD) to schorzenie przewodu pokarmowego, które znacząco wpływa na zdrowie jamy ustnej. W przebiegu tej choroby dochodzi do cofania się treści żołądkowej do przełyku, a nierzadko również do jamy ustnej. Kwas solny i enzymy trawienne obecne w soku żołądkowym mają silne działanie demineralizujące szkliwo, które – niechronione przez ślinę w odpowiednim stężeniu – ulega stopniowemu rozpuszczeniu.

Charakterystyczne dla GERD są erozje po wewnętrznej stronie siekaczy górnych oraz przedtrzonowców. Utrata szkliwa może występować symetrycznie, a pacjenci rzadko wiążą je z chorobą przewodu pokarmowego. W badaniach pacjentów z GERD odnotowano także współistniejące objawy suchości w jamie ustnej oraz przewlekłego zapalenia gardła, co potęguje negatywne oddziaływanie kwasu.

Dla higienistki stomatologicznej oznacza to konieczność zwracania uwagi na wzorce erozji oraz dopytywania pacjentów o objawy refluksu, które często są przez nich bagatelizowane. Wczesne rozpoznanie może być kluczowe nie tylko dla zatrzymania procesu, ale również dla skierowania pacjenta na konsultację z odpowiednim specjalistą.

Bulimia i inne zaburzenia odżywiania

Zaburzenia odżywiania, przede wszystkim bulimia, niosą ze sobą poważne konsekwencje nie tylko ogólnoustrojowe, ale również stomatologiczne. Bulimia charakteryzuje się napadami objadania się, po których następują zachowania kompensacyjne – najczęściej prowokowane wymioty.

Kwas solny pochodzący z treści żołądkowej ma silne działanie erozyjne na powierzchnie zębów, szczególnie te od strony podniebiennej. W wyniku regularnych epizodów wymiotów dochodzi do typowych, głębokich ubytków szkliwa na powierzchniach podniebiennych górnych siekaczy oraz zębów bocznych. Z czasem może dojść do widocznego skrócenia koron klinicznych i przejrzystości brzegów siecznych. U wielu pacjentek (zazwyczaj są to młode kobiety) obserwuje się również nadwrażliwość zębów, utratę połysku szkliwa i złamania brzegów siecznych.

W kontekście pracy higienistki lub asystentki istotne jest prowadzenie rozmów w sposób empatyczny (bez oceniania) oraz delikatne sugerowanie kontaktu z lekarzem psychiatrą lub psychologiem. Ze względu na wysoką wstydliwość oraz stygmatyzację zaburzeń odżywiania, stomatologiczny personel pomocniczy odgrywa istotną rolę w ich wczesnym wykrywaniu.

Cukrzyca

Cukrzyca, zarówno typu 1, jak i 2, wpływa na wiele aspektów zdrowia jamy ustnej, głównie poprzez indukowanie zaburzeń w składzie i wydzielaniu śliny. U diabetyków często obserwuje się kserostomię, czyli subiektywne uczucie suchości jamy ustnej wynikające ze zmniejszonego przepływu śliny.

Ślina, poza rolą ochronną i buforującą, zawiera również składniki wspomagające remineralizację szkliwa – jej niedobór sprzyja zakwaszeniu środowiska i predysponuje do erozji. Dodatkowo, u pacjentów z nieuregulowaną glikemią częściej występują infekcje jamy ustnej, stany zapalne przyzębia i zwiększona podatność na stres oksydacyjny, co może pośrednio wpływać na osłabienie struktury szkliwa. Erozje w przebiegu cukrzycy mogą mieć bardziej rozlany charakter i obejmować wiele zębów, w szczególności te tylne, gdzie trudniej o skuteczne oczyszczanie.

Asystentki i higienistki powinny zwracać szczególną uwagę na suchość błon śluzowych, zapach z ust oraz zgłaszane przez pacjenta dolegliwości, a także promować stosowanie preparatów nawilżających i zwiększających produkcję śliny. Należy też informować pacjentów z cukrzycą o zwiększonym ryzyku demineralizacji szkliwa i znaczeniu regularnych kontroli stomatologicznych.

Zaburzenia psychiczne i ich farmakoterapia

W grupie pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja, stany lękowe czy choroba afektywna dwubiegunowa, obserwuje się zwiększone ryzyko występowania erozji szkliwa z kilku przyczyn.

Po pierwsze – farmakoterapia lekami przeciwdepresyjnymi, neuroleptykami oraz stabilizatorami nastroju często prowadzi do suchości w jamie ustnej. Zmniejszona ilość śliny osłabia naturalne mechanizmy ochronne szkliwa oraz sprzyja jego rozpuszczaniu przez kwasy obecne w pożywieniu i napojach.

Po drugie – depresja i inne zaburzenia psychiczne często skutkują obniżoną motywacją do dbałości o higienę jamy ustnej, nieregularnym odżywianiem się oraz spożywaniem większej ilości napojów kwaśnych, jak soki czy napoje energetyczne. Połączenie tych czynników znacząco zwiększa ryzyko demineralizacji szkliwa i rozwoju zmian erozyjnych, które mogą przebiegać podstępnie i nie dawać początkowo objawów bólowych.

Dla zespołu stomatologicznego istotne jest nie tylko rozpoznawanie objawów erozji, ale także umiejętne prowadzenie rozmowy z pacjentem w kryzysie psychicznym oraz dostosowanie zaleceń do jego możliwości psychoemocjonalnych. Wskazane jest również współdziałanie z zespołem terapeutycznym, jeśli pacjent znajduje się pod opieką psychiatryczną.

Erozja szkliwa nie jest wyłącznie problemem lokalnym – coraz częściej stanowi manifestację zaburzeń ogólnoustrojowych. Zidentyfikowanie przyczyny i odpowiednia interwencja są możliwe tylko dzięki całościowemu podejściu do pacjenta, uwzględniającemu jego stan ogólny, przyjmowane leki, styl życia oraz wywiad medyczny. Asystentki i higienistki stomatologiczne, będąc często pierwszym ogniwem kontaktu pacjenta z gabinetem, mają wyjątkową możliwość obserwacji niepokojących objawów i edukowania pacjentów w tym zakresie.

Obok prawidłowej higieny, pozytywny wpływ na stan zdrowia jamy ustnej pacjentów z nadwagą i otyłością mogą mieć także zmiany w odżywianiu. Ważne są m.in. regularność posiłków oraz zachowywanie między nimi odpowiednich przerw. Mówi dypl. hig. stom. Magdalena Suszyńska – prelegentka oraz uczestniczka licznych konferencji, szkoleń i sympozjów stomatologicznych, w latach 2019-2023 członkini zarządu Sekcji Profilaktyki i Promocji Zdrowia PTS-u.

Źródła: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38915100/

https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0003996995000795

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10710454/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8736440/

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18373634/