Problemy stomatologiczne a sport

Przyczyny urazów w sporcie

Rodzaje urazów

Najbardziej urazogenne dyscypliny sportu

Stan jamy ustnej użytkowników basenów pływackich

Barodontalgia i aerodontalgia

Zapobieganie urazom w sporcie

Przyczyny urazów w sporcie

Aktywność fizyczna stanowi jeden z zasadniczych elementów zdrowego stylu życia, ponadto umożliwia prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny, pozwala utrzymać sprawność fizyczną przez długie lata życia, aż do samej starości.

Wraz z szerszym i niekiedy masowym uprawianiem sportów wyłoniło się szereg problemów, tak ogólnolekarskich jak i typowo stomatologicznych. Te ostatnie dotyczą urazów głowy i twarzoczaszki. W niektórych dyscyplinach sportowych występuje szczególne ryzyko uszkodzeń, połączonych nawet z trwałym uszczerbkiem zdrowia. Nie znaczy to oczywiście, że powinniśmy rezygnować z wysiłku fizycznego na rzecz biernego spędzania czasu. Warto jednak zwrócić uwagę podczas jakich dyscyplin sportowych szczególnie będziemy narażeni na powstanie urazu w obrębie głowy, twarzy i jamy ustnej, a wtedy też zachować szczególną ostrożność. Dużą uwagę należy poświęcić dzieciom i osobom młodym, które często w sposób żywiołowy i mało przemyślany podejmują się wykonywania różnych form aktywności fizycznej.

Przyczynami urazów w sporcie może być niedostateczne opanowanie techniki danego sportu, problemy ogólnozdrowotne, uprawianie sportu w sposób zupełnie niekontrolowany czy nieprawidłowe warunki treningu. Bywa, że konsekwencjami urazu są niesportowe zachowania, brak odpowiedniego przygotowania organizmu do wysiłku.

Obrażenia w obrębie twarzy i jamy ustnej powstawać mogą wskutek zderzenia lub uderzenia, zadanego przez współzawodnika, urazu spowodowanego działaniem urządzenia lub sprzętu, zderzenia z podłożem przy upadku na twarz.

Urazom twarzy ulega najczęściej dolna jej część, największa ilość obrażeń dotyczy w pierwszym rzędzie żuchwy, następnie kości jarzmowej, dalej okolicy nosowo-oczno-sitowej i szczeki. Wśród uszkodzeń kośćca twarzy dochodzi do złamania kości, rzadziej przemieszczenia czy zwichnięcia np. w stawie skroniowo-żuchwowym. Z tymi urazami łączą się różne formy zniekształceń twarzy i zaburzenia poszczególnych funkcji, istotnych dla życia jak: oddychania czy żucia i połykania oraz mowy, a także wzroku, smaku, węchu. Wśród częstych ciężkich powikłań złamań kośćca twarzy dochodzi równocześnie do wstrząśnienia mózgu, szczególnie przy upadkach z wysokości, czy uderzeniu w głowę czy twarz. Złamania kości twarzoczaszki wymagają najczęściej specjalistycznego leczenia chirurgicznego lub ortopedycznego.

Rodzaje urazów

Urazy koron zębów stałych obejmują nadłamanie i złamanie. Nadłamanie jest to uraz umiarkowanie powierzchowny, utrata szkliwa ma miejsce do granicy szkliwno-zębinowej, mogą być widoczne tylko drobne pęknięcia szkliwa, zwykle nie wymaga leczenia, lub tylko impregnacji np. związkami fluoru.

Złamanie może obejmować tylko szkliwo, a także zębinę, przy czym odłamanie może być skośne i dotyczyć jednego z kątów zęba, lub poprzeczne i obejmować przy zębach górnych dolną część zęba; tego rodzaju złamanie zęba jest szczególnie częste i dotyczy przednich zębów siecznych górnych. Istnieje wtedy konieczność odbudowy brakującej części zęba. Bywa, że złamanie powikłane jest odsłonięciem miazgi, leczenie w tym przypadku jest znacznie bardziej skomplikowane. Do złamań może dochodzić na linii korony i korzenia zęba, a także w obrębie samego korzenia.

Warto wspomnieć, że uszkodzenie zębów mlecznych niesie niekiedy za sobą problemy w stałym uzębieniu. Do późnych następstw urazów zębów mlecznych należą zniekształcenia budowy zębów stałych.

Częstym urazem jest zwichnięcie zęba, które może być częściowe lub całkowite. Postępowanie lecznicze zależy od rodzaju nadwichnięcia. Leczenie zwichnięcia zęba zależy w znacznej mierze od równoczesnego uszkodzenia tkanek sąsiadujących z zębem i ich zabezpieczenia czy leczenia, od stadium rozwoju korzenia, od okresu doznania urazu, często łączy się z delikatnym zabiegiem repozycji i unieruchomieniem szyną elastyczną.

W przypadku zwichnięcia całkowitego lub wybicia, ząb całkowicie traci łączność z zębodołem. O ile ząb zostaje odnaleziony może podlegać zabiegowi reimplantacji (ponownemu umieszczeniu w zębodole), przy czym jest to zależne od okresu czasu, jaki upłynął od wypadku do czasu wykonania zabiegu. Powodzenie zabiegu zależy w dużej mierze od czasu jaki minął od urazu ale także od tego, w jakim środowisku przebywał ząb po urazie, (powinien zostać umieszczony w ślinie, mleku lub soli fizjologicznej). Zależnie od rodzaju tego środowiska można się spodziewać pozytywnego lub negatywnego wyniku zabiegu reimplantacji. Dodatkowo odgrywa rolę stan zęba czy jest on z ukończonym czy niedokończonym rozwojem korzenia i czy uraz dotyczył zęba mlecznego.

Najbardziej urazogenne dyscypliny sportu

Najbardziej urazogennymi dyscyplinami sportu są sporty kontaktowe. Do sportów wysokiego ryzyka specjaliści kwalifikują: futbol amerykański, hokej na lodzie, sporty walki, rugby, jazda na wrotkach i na desce, akrobatykę na nartach, rowerze, rolkach, deskorolkach. Jako sporty średniego ryzyka wskazuje się: koszykówkę, squash, gimnastykę, nurkowanie, spadochroniarstwo, waterpolo. Wśród sportów uprawianych amatorsko lekarze odnotowują dużą urazowość w przypadku kolarstwa, piłki nożnej i jazdy na rolkach.

Boks

Do kontuzji w boskie może dojść w sposób przypadkowy, niekiedy typowy, wreszcie tutaj szczególnie często mamy do czynienia z powstawaniem mikrourazów, wywołujących stany zapalne miazgi zębowej, jej zgorzel. Ponadto za typowe w boksie można uznać uszkodzenie chrząstki i złamanie kości nosowej, okolicy oczodołów czy zranienie warg. Często dochodzi do pęknięć skóry na wysokości łuków brwiowych. W czasie walki obserwuje się często krwotoki z nosa i krwiaki małżowiny usznej. Około 2/3 urazów w boksie dotyczy obrażenia głowy. Groźny jest cios sierpowy w boczną część szczęki, ciosy proste o dużej skuteczności i szybkości, ciosy z dołu, ręką ugiętą w łokciu, również kumulujące się nawet łagodne powodujące utratę odruchów obronnych.

Piłka nożna

Jest sportem ogromnie popularnym, tak uprawiana zawodniczo jak i amatorsko, na boisku i w hali. Tu możliwe są urazy, które powstają przy kontakcie z przeciwnikiem. Również duża liczba upadków i zetknięcie z murawą boiska bywają często przyczyną urazów głowy, szczęk i zębów, nie mówiąc o uderzeniach nieraz rozmyślnych przez przeciwnika, ale równie często głową czy piłką. W czasie gry w piłkę nożną dochodzi często do złamania kości jarzmowej i nosowej, wyrostka zębodołowego szczęki i w 80% zębów. Nie każdy ma dostatecznie opanowaną technikę gry, „główkowania” i stąd głowa staje się w wielu przypadkach miejscem doznania urazu.

Koszykówka i piłka ręczna

W czasie gry w koszykówkę 35% młodocianych zawodników doznaje urazów zębów stałych. Szczególnie dużo dolegliwości dotyczyło stawu skroniowo-żuchwowego i okolicy ustno-twarzowej. Podobnie dużo urazów ma miejsce w piłce ręcznej , która jest uważana za jedną z brutalniejszych gier w piłkę.

Hokej na lodzie

Sport ten należy nie tylko do widowiskowych, lecz także dość traumatycznych dla zawodników. Choć zabezpieczeni odpowiednimi kombinezonami i kasakami to często ulegają wypadkom w postaci uszkodzenia zębów, żuchwy, szczęki. Na wielu meczach obserwujemy bójki między zawodnikami, nie tylko przy pomocy pięści, ale i niebezpieczne uderzenia kijkami, co często kończy się powstaniem groźnych urazów.

Kolarstwo

Niesie ze sobą możliwość powstania bardzo wielu urazów. Z jednej strony dlatego, że jest to najbardziej popularny sport amatorski, rekreacyjny, ale też ze względu na niektóre szczególnie działające traumatyzująco rodzaje kolarstwa zawodniczego jak szosowe, torowe, górskie, przełajowe, BMX i akrobatyczne. Najczęściej dochodzi tu do urazów głowy, szczególnie twarzoczaszki, ponadto kręgosłupa szyjnego i kończyn górnych. Mają też miejsce szczególnie groźne upadki z roweru, często zdarzające się przy niebezpiecznej sytuacji na trasie. W czasie jazdy rowerami górskimi lekarze obserwują znaczną liczbę złamań, zwichnięć i stłuczeń, odnotowują złamania kości twarzy, urazy zębowo-zębodołowe, urazy tkanek miękkich. Zdarzają się złamania żuchwy, kości nosa, złamania kości sklepienia czaszki, uszkodzenia zębów. W przypadku wszystkich typów kolarstwa możliwa jest kolizja z innym pojazdem, zły stan dróg i przeszkoda na drodze, zbyt duża szybkość, jazda wbrew zasadom, alkohol, rzadko usterka roweru czy brak oświetlenia w nocy.

Sporty walki

Bardzo urazogenne są wszystkie ciosy w głowę w sportach określanych jako sporty walki przy zderzeniu z innym zawodnikiem, uderzeniu głową lub pięścią, przy czym ciosy o małej szybkości raczej powodują uszkodzenia tkanek otaczających zęby.

Siatkówka

W czasie gry w siatkówkę, w sporcie bezkontaktowym może niekiedy również dochodzić do urazów w obrębie jamy ustnej. Są to zwykle urazy ostre, nagłe, w wyniku uderzenia piłką przy odbieraniu czy zbijaniu piłek, w czasie wyskoku i biegu do piłki, zderzenia z partnerem czy upadku dla „ratowania” piłki.

Stan jamy ustnej użytkowników basenów pływackich

Osoby często korzystające z basenów pływackich narażone są powstawanie niekorzystnych zmian w obrębie jamy ustnej i zębów. Dzieje się tak głównie za sprawą wody, której szkodliwość spowodowana jest jej chlorowaniem. Zabieg ten powoduje znaczne obniżenie pH wody. Tak zmienione środowisko przyczynia się do możliwości powstania u intensywnie trenujących pływaków szeregu zmian patologicznych w jamie ustnej, takich jak:

• nadżerki szkliwa – szczególnie stwierdzano ich umiejscowienie po stronie wargowej zębów siecznych szczęk, przy pH wody poniżej 5.0;
• przebarwienia zębów na kolor żółto-brązowy i ciemno-brązowy przy pH wynoszącym około 6.5;
• duże ilości drobnocząsteczkowego brązowego kamienia nazębnego, ściśle przylegającego do zębów;
• znaczna frekwencja próchnicy;
• obecność zmian chorobowych przyzębia;
• starcia zębów.

Barodontalgia i aerodontalgia

Barodontalgia to zespół dolegliwości związanych z nurkowaniem. Podobne dolegliwości jakie występują u nurków o charakterze barodontalgii mają miejsce u pilotów, paralotniarzy, skoczków spadochronowych i nazywane są aerodontalgią. Okazuje się, że najczęściej występują one u zawodowych pilotów. Wszystkim tego typu dolegliwościom winne są duże zmiany ciśnień występujące zarówno w czasie nurkowania jak i wzbijania się i opadania w powietrzu.

Dolegliwości te mogą dotykać osoby z nieujawnionym do tej pory zapaleniem miazgi, zapaleniem zatok, z próchnicą pierwotną i wtórną, pacjentów będących w trakcie leczenia endodontycznego, z torbielami lub ropniami. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w przekrwieniu miazgi i powstawaniu drobin gazu zamkniętych w kanałach zębowych w czasie leczenia kanałowego lub w kanalikach zębinowych, które podrażniają zakończenia nerwowe. Zamknięte w czasie wypełniania ubytku pęcherzyki powietrza w kanalikach zębinowych, mogą nie tylko powodować nadwrażliwość pozabiegową, ale i przyczyniać się do bolesności w czasie zmian ciśnienia.

Zjawisko to tłumaczy się prawem Boyle`a-Mariotta, które mówi, że w stałej temperaturze objętość gazu zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do zmiany ciśnienia otaczającego. Tak też przy nurkowaniu, ciśnienie słupa wody nad nurkiem rośnie a objętość gazu w kanalikach zębinowych maleje. W czasie wznoszenia się, ciśnienie słupa powietrza nad nami maleje, a gaz w twardych tkankach zęba lub zatokach rośnie – innymi słowy się rozpręża. Problem pogłębia się w sytuacji gdy tkanki zęba lub ściany zatoki nie mogą zrekompensować owych zmian objętościowych. Badania naukowców dowodzą, że niekiedy ból ten osiąga tak silne natężenie, że może zaburzać pracę i percepcję u pilotów. Stąd też kandydaci na pilotów przechodzą wnikliwe badania dentystyczne a przyjmowani do szkół lotniczych są jedynie ci z najzdrowszym uzębieniem.

Do następstw nurkowania należy zaliczyć także ryzyko uszkodzenia układu szczękowo-twarzowego. Może pojawić się atypowy ból twarzy, dysfunkcja stawu skroniowo-żuchwowego. Automaty używane przez nurków zaopatrzone są w ustniki, które mają standardowy kształt i wymiary. Ustnik dla uniknięcia dostania się wody do ust posiada kołnierz uszczelniający. Z kolei między zębami znajduje się pozioma płaszczyzna, na której zaciskają się zęby, aby ustnik nie wypadł. To przytrzymywanie zębami powoduje konieczność wysunięcia żuchwy do przodu, które musi wywoływać zmiany napięcia mięśni żwaczowych. Niejednokrotnie jest to przyczyną mniejszego lub większego stopnia dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego, też nawyku bruksizmu (nawykowe zgrzytanie zębami).

Zapobieganie urazom w sporcie

W dyscyplinach sportu, w których istnieje zwiększone prawdopodobieństwo powstania urazu priorytetem staje się zabezpieczenie głowy, twarzy i jamy ustnej. Środki ochrony różnią się od siebie w zależności od dyscypliny sporu i mogącego wystąpić mechanizmu urazu.

Do należytej ochrony głowy należy stosować hełmy lub kaski, które zapobiegają złamaniom czaszki i w pewnym stopniu wstrząśnieniom mózgu. W celu ochrony twarzy konieczne jest stosowanie masek i okularów, chroniących przed urazami twarzy i jamy ustnej. Na redukcję i ciężkość urazów w obrębie jamy ustnej i zębów wpływ ma użytkowanie ochraniaczy jamy ustnej.

Hełmy zapobiegają przed urazami twarzy, głowy i mózgu, lecz nie zabezpieczają dolnej części twarzy i jamy ustnej, stąd wskazane są hełmy połączone z ochronną maską z zabudowaną częścią bródkową. Hełmy są obowiązkowe w szeregu sportów, ich wykazy opracowane przez rzeczoznawców są obowiązujące w danym kraju. Kaski są zalecane lub obowiązkowe szczególnie w boksie, kickboxingu, hokeju na lodzie, narciarstwie zjazdowym, skokach narciarskich, saneczkarstwie, bobslejach, slalomie, sportach motorowych i motorowodnych, skokach spadochronowych, żeglarstwie lodowym, kolarstwie, jeździectwie terenowym, karate.

W przypadku uprawiania niektórych sportów zaleca się stosowanie ochraniaczy twarzy, masek ochronnych i okularów. Ochronne są konieczne u bramkarzy w hokeju na lodzie, na trawie, szermierce, wschodnich sztukach walki, jeździe motorami na żużlu, lacrosse, baseball i softball.

Za ochronę zębów szczęk i żuchwy w dużej mierze odpowiedzialne są szczękowe szyny ochronne. W razie urazu pomagają one zamortyzować siły mogące dokonać uszkodzeń struktur kostnych i samych zębów. Ich stosowanie zapewnia amortyzację i da równomierne rozłożenie siły uderzenia na całość kośćca twarzy, zmniejszając przez to ryzyko wstrząśnienia mózgu, uszkodzenia centralnego systemu nerwowego.

Szyny ochronne odgrywają znaczącą rolę w ochronie przeciw urazom. Według statystyk używanie szyn ochronnych zmniejsza 60-krotnie urazowość jamy ustnej, a o około 90% ryzyko urazu zębów siecznych szczęki.

Rola ochraniaczy jamy ustnej jest następująca:

• podtrzymują miękkie tkanki warg i policzków chroniąc je przed rozerwaniem czy stłuczeniem przez zęby w czasie ciosu czy uderzenia,
• zmniejszają ciężkość bezpośredniego uderzenia przez rozłożenie sił, które doprowadzają do złamania czy przemieszczenia przednich zębów,
• chronią przeciwstawne zęby przed bezpośrednim gwałtownym kontaktem, redukując ryzyko ich złamania czy urazu tkanek podtrzymujących,
• dostarczają żuchwie elastycznego podparcia przez absorpcję uderzenia,
• zapobiegają groźnym uszkodzeniom o charakterze neurologicznym,
• dostarczają ochrony przed urazem szyi i kręgosłupa szyjnego.

Jak prawidłowo użytkować szynę ochronną?

• szyna winna tkwić w stabilnej pozycji w jamie ustnej,
• nie powinna swobodnie przemieszczać się,
• musi być wygodna, wręcz komfortowa, dobrze dopasowana,
• nie może uciskać tkanek miękkich, a stwarzać im należytą ochronę,
• koniecznie zapewniać swobodne oddychanie i mowę,
• winna być wykonana z materiału łatwego do manipulacji, wystarczająco elastycznego i giętkiego dla absorbowania uderzenia, dostatecznie wytrzymałego, odpornego na ścieranie,
• powinna absorbować i rozpraszać energię uderzenia przez pokrycie łuku zębowego szczęk,
• zapobiegać złamaniom kości twarzy, szczególnie policzka, także żuchwy,
• zapobiegać urazom stawu skroniowo-żuchwowego,
• chronić zęby przed ich uszkodzeniem,
• w miarę możliwości powinna być dostosowana do rodzaju uprawianego sportu, wieku, stanu jamy ustnej, szczególnie przy obecności wad zgryzu, uwzględniać utracone czy nie wyrznięte zęby.