Badanie zębów żołnierzy Napoleona: przyczyny klęski w Rosji w 1812 r.

Podczas odwrotu wojsk Napoleona z Rosji w 1812 r. setki tysięcy żołnierzy armii francuskiej padły ofiarą chorób zakaźnych, jednak przez długi czas nie było jasne, które patogeny za to odpowiadały. Dzięki analizie zębów poległych, badaczom z Francji i Estonii udało się ustalić, co mogło doprowadzić do śmierci tak wielu żołnierzy.

Prowadzona przez Napoleona Bonapartego w 1812 r. kampania rosyjska zakończyła się klęską, która skutkowała zdziesiątkowaniem Wielkiej Armii. Z liczącej nawet 650 000 żołnierzy armii powrócił jedynie jej niewielki ułamek: tylko na przełomie 1812 i 1813 r. zmarło około 300 000 żołnierzy – nie w bitwach, ale z powodu zimna, głodu, a zwłaszcza chorób.

Jeden z francuskich lekarzy wojskowych pisał, że żołnierze tysiącami cierpieli na tyfus, dyzenterię i biegunkę. Jednak w tamtym czasie te pojęcia nie były ściśle rozróżniane – każda choroba, której towarzyszyło gorączkowanie, mogła być uznana za „tyfus”. Mimo to przez 200 lat utrzymywało się przekonanie, że to właśnie tyfus, przenoszony przez wszy, dziesiątkował żołnierzy Napoleona podczas odwrotu z Rosji w zimie 1812 r.

Francuscy i estońscy naukowcy pod kierownictwem dr. Rémi Barbieriego z Instytutu Pasteura w Paryżu podjęli się zbadania, jakie patogeny mogły wywołać epidemie chorób zakaźnych, które przyczyniły się do śmierci setek tysięcy żołnierzy.

Zimowa ofensywa Napoleona w 1812 r.

W czerwcu 1812 r. cesarz Francuzów Napoleon Bonaparte zgromadził ponadpółmilionową armię, w której 15% do 20% stanowili Polacy i Litwini. Po dotarciu do Moskwy, przy braku decydującego zwycięstwa nad Rosjanami, wojska napoleońskie rozpoczęły odwrót. Trwał on od października do grudnia 1812 r. i doprowadził do utraty niemal całej armii napoleońskiej. Zdaniem historyków główną przyczyną śmierci żołnierzy Napoleona nie były rosyjskie ataki, ale mroźna zima, głód i choroby.

J.R.L. de Kirckhoff, lekarz uczestniczący w wyprawie na Rosję, opublikował pamiętniki, w których szczegółowo opisał choroby nękające żołnierzy w 1812 r. Opisywał zwłaszcza częste przypadki tyfusu, biegunki, czerwonki, gorączki, zapalenia płuc i żółtaczki. Podobne obserwacje czynili inni lekarze i oficerowie.

Szczególnie tyfus – znany powszechnie jako gorączka obozowa, ze względu na częste występowanie w armiach – długo uważano za główną przyczynę upadku Wielkiej Armii. Przekonanie to potwierdzało odkrycie wszy odzieżowych, głównych nosicieli tyfusu, wśród szczątków żołnierzy napoleońskich, którzy zmarli podczas odwrotu z Rosji w grudniu 1812 r. w Wilnie, a także rzekomo zidentyfikowanie sekwencji DNA R. prowazekii i B. quintana w próbkach pobranych z części zwłok.

Analiza miazgi zębów pochowanych w masowym grobie w Wilnie

W swoich badaniach naukowcy z Paryża, Marsylii i estońskiego Tartu poddali analizie zęby 13 żołnierzy armii Napoleona, ekshumowanych w 2002 r. podczas wykopalisk prowadzonych w Wilnie. Odkryta rok wcześniej masowa mogiła kryła szczątki 3000 pośpiesznie pogrzebanych ciał – wielu zmarłych wciąż miało na sobie buty, a niektórzy zastygli w pozycji, w której zamarzli.

Badacze pozyskali materiał genetyczny drobnoustrojów z miazgi zębowej, ponieważ w przypadku infekcji ogólnoustrojowych ślady patogenów mogą się w niej zachować przez tysiące lat. Następnie z wykorzystaniem techniki sekwencjonowania nowej generacji przeprowadzono analizę DNA w celu identyfikacji potencjalnych czynników zakaźnych.

Nie odnaleziono DNA tyfusu plamistego

Odkryto dwa patogeny, których występowanie odpowiada objawom opisanym w źródłach historycznych: Salmonella enterica subsp. enterica – wywołującą paratyfus (dur rzekomy) oraz krętki Borrelia recurrentis – sprawcę gorączki nawrotowej, choroby przenoszonej przez wszy, charakteryzującej się napadami wysokiej temperatury i okresami remisji. Choć obie choroby są różne, mogą powodować podobne objawy: wysoką gorączkę, wyczerpanie i zaburzenia trawienia. Ich równoczesne występowanie mogło pogorszyć stan żołnierzy, którzy i tak byli już osłabieni zimnem, głodem oraz brakiem higieny.

Nie wykryto natomiast patogenów Rickettsia prowazekii (tyfus plamisty) ani Bartonella quintana – bakterii wywołującej gorączkę okopową. To właśnie te drobnoustroje przez długi czas uznawano, na podstawie dawnych relacji, za głównych sprawców zgonów.

Jednak z uwagi na niewielką liczbę przeanalizowanych próbek w porównaniu z tysiącami odnalezionych szczątków, badacze podkreślają, że nie można dokładnie określić, w jakim stopniu wykryte patogeny przyczyniły się do wyjątkowo wysokiej śmiertelności.

– To badanie ukazuje związek między historycznymi opisami chorób, na które cierpiała armia Napoleona, a typowymi objawami paratyfusu i gorączki nawrotowej. Dostarcza ono nowych dowodów na to, że choroby zakaźne – obok wielu innych czynników, takich jak wyczerpanie, ekstremalne zimno i trudne warunki – były jedną z przyczyn klęski kampanii z 1812 r. – napisali autorzy badania „Paratyphoid fever and relapsing fever in 1812 Napoleon's devastated army”.

Źródło: https://www.zm-online.de/

https://www.cell.com/

Artykuł ilustruje obraz "Przejście przez Berezynę" autorstwa Januarego Suchodolskiego (self-photographed Mathiasrex, Maciej Szczepańczyk, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=82555334)