Antybiotyki i co dalej? Wnioski i zalecenia po kontroli NIK

Instytucje służby zdrowia niewystarczająco dbają o pacjenta leczonego antybiotykami. Większość lekarzy przepisuje antybiotyki bez wykonania odpowiednich badań mikrobiologicznych. Co więcej, leczy się nimi także zakażenia, których obraz kliniczny wskazuje, że mogą być spowodowane wirusami. Jednocześnie w szpitalach przybywa pacjentów zakażonych lekoopornymi szczepami bakterii.  Klucz do poprawy sytuacji jest w rękach ministerstwa zdrowia. Jak do tej pory kolejni ministrowie nie podejmowali odpowiednich działań w celu zapewnienia bezpieczeństwa przy stosowaniu terapii antybiotykowej.

Przez 13 lat nie wyznaczono jednostki pełniącej rolę krajowego centrum kontroli zakażeń, lekooporności i konsumpcji antybiotyków, do czego rząd zobowiązał się wobec Unii Europejskiej 13 lat temu. Do tej pory nie powstał nawet system monitorowania zużycia antybiotyków. Mimo funkcjonowania Narodowego Programu Ochrony Antybiotyków resort nie dysponuje analizami dotyczącymi jego skuteczności. Nie zobowiązał Narodowego Instytutu Leków do prowadzenia odrębnej rejestracji badań dotyczących oporności u wybranych gatunków bakterii chorobotwórczych, mimo że wydatki na wykonanie tych badań stanowiły większość wydatków przeznaczonych na wykonanie programu.

NIK widzi pilną potrzebę wdrożenia działań w celu poprawy bezpieczeństwa pacjentów na poziomie zarówno centralnym, jak i poszczególnych podmiotów świadczących usługi lecznicze.

Jednym z największych zagrożeń zdrowia publicznego jest pojawianie i rozprzestrzenianie się opornych na antybiotyki szczepów bakterii chorobotwórczych, co skutkuje brakiem możliwości skutecznej terapii zakażeń przez nie wywoływanych. Są one przyczyną wysokiej śmiertelności i dużej liczby powikłań.

W Polsce, z uwagi na brak danych źródłowych, liczbę wieloopornych zakażeń szacuje się od około 300 tys. do około 500 tys. Roczne koszty bezpośrednie ponoszone przez świadczeniodawców, w związku z przedłużeniem hospitalizacji z powodu zakażeń szacuje się na około 800 mln zł.

Według informacji NFZ-u uzyskanych w czasie kontroli, spośród 20 709 pacjentów hospitalizowanych w latach 2016 – 2018 (I półrocze) z powodu zakażenia bakteriami lekoopornymi zmarło 3603 osób (17,4%), podczas gdy w przypadku pacjentów pozostałych wskaźnik ten wynosi 1,9%. Z porównania tych wskaźników wynika, że prawdopodobieństwo zgonu pacjenta zakażonego w szpitalu bakterią lekooporną jest 8-krotnie wyższe niż w przypadku pacjenta niezakażonego.

Jedną z istotnych przyczyn powstawania lekooporności jest nadużywanie i niewłaściwe stosowanie antybiotyków. Rozwiązaniem problemu nie jest produkcja nowych antybiotyków, gdyż barierę stanowią wysokie koszty i problemy technologiczne w badaniach nad nowymi lekami.

W 2017 r. średnia ważona konsumpcja środków przeciwbakteryjnych do stosowania ogólnoustrojowego w Unii Europejskiej w leczeniu otwartym (poza szpitalami) wynosiła 21,8 dobowych dawek (DDD) na 1000 mieszkańców dziennie i przyjmowała wartości od 10,1 w Holandii do 33,6 na Cyprze. Zużycie tych środków w leczeniu otwartym w Polsce było powyżej średniej europejskiej i wynosiło 27 DDD na 1000 mieszkańców dziennie.

Średnie ważone spożycie środków przeciwbakteryjnych w sektorze szpitalnym wynosiło 2,0 DDD na 1000 mieszkańców dziennie i przyjmowało wartości od 0,9 w Holandii do 3,1 na Malcie. Zużycie tych środków w leczeniu zamkniętym w Polsce było poniżej średniej europejskiej i wynosiło 1,79 DDD na 1000 mieszkańców dziennie.

NIK skontrolowała, czy zapewniono bezpieczeństwo pacjentom przy stosowaniu terapii antybiotykowej. Kontrolą objęła ministerstwo zdrowia, Narodowy Instytut Leków oraz 16 podmiotów leczniczych udzielających świadczeń podstawowej opieki zdrowotnej i leczenia szpitalnego na podstawie umów zawartych z NFZ (przychodnie i szpitale). Okres objęty kontrolą to lata 2016 – I półrocze 2018.

W kontrolowanych jednostkach w 2017 r. w porównaniu do 2016 r. nastąpił wzrost liczby pacjentów zakażonych lekoopornymi szczepami bakterii o 23,5%, mimo że liczba hospitalizowanych pacjentów w tym okresie zmniejszyła się o 0,11%. Odsetek pacjentów z zakażeniem bakteriami lekoopornymi zwiększył się z 0,7% w 2016 r. do 1,9% w pierwszym półroczu 2019 r. Należy jednak liczyć się z tym, że dane te mogą być zaniżone, gdyż NIK stwierdziła w kontrolowanych szpitalach nieprawidłowości związane z rejestrowaniem i raportowaniem zakażeń szpitalnych (na przykład w sześciu z nich nie wykazywano zgonów z powodu zakażeń).

Średni czas hospitalizacji pacjenta niezakażonego wynosił 6 dni, natomiast średni czas hospitalizacji pacjenta zakażonego bakteriami lekoopornymi był 2,6-krotnie dłuższy i wynosił ponad 21 dni. Średni czas hospitalizacji pacjenta zakażonego bakteriami lekoopornymi wynosił 23 dni w 2016 r., 18 dni w 2017 r. oraz 24 dni w 2018 r. (I półrocze).

Organy odpowiedzialne za politykę zdrowotną państwa w praktyce nie dysponują całościowymi danymi dotyczącymi zużycia antybiotyków. Minister zdrowia nie doprowadził do utworzenia i funkcjonowania systemu monitorowania zużycia antybiotyków, mimo że rząd już w 2006 r, zobowiązał się wobec UE do monitorowania lekooporności oraz zużycia antybiotyków. Obecnie państwo dysponuje informacjami o ich zużyciu jedynie w opiece ambulatoryjnej, o ile lek podlega refundacji. Nie ma informacji o zużyciu antybiotyków poza tym systemem. Nie zbiera się również informacji o zużyciu tych leków w lecznictwie zamkniętym. W rezultacie, w celu prowadzenia analiz m.in. zjawiska lekooporności, dane dotyczące sprzedaży antybiotyków w Polsce od 2012 r. pozyskiwane są od podmiotu prywatnego, z którym w sposób formalny nie zostały uregulowane zasady współpracy. Państwo w żaden sposób państwo nie weryfikuje rzetelności danych przekazywanych przez ten podmiot.

Najwyższa Izba Kontroli wnosi m.in. o utworzenie systemów monitorowania antybiotykooporności i zużycia leków przeciwbakteryjnych, do czego zobowiązał się rząd, wyznaczenie krajowego centrum kontroli zakażeń, lekooporności i konsumpcji antybiotyków, do czego rząd również zobowiązał się w 2006 r. wobec UE oraz wprowadzenie Szpitalnej Polityki Antybiotykowej jako obowiązującego standardu w placówkach ochrony zdrowia.

Czy w profilaktyce nowotworowej lekarz dentysta może być lekarzem pierwszego kontaktu? Konferencję na ten temat zorganizowała fundacja „Z uśmiechem przez życie”.

Oprac. AF na podst. NIK

Fot. Nannica, pixabay.com